Sosyologmerve Çatışmacı yaklaşım, toplumsal düzeni ve sosyal kurumları açıklarken merkezine güç, çıkar çatışmaları ve eşitsizlikleri alır. Bu perspektife göre toplum, uyum ve denge üzerine inşa edilmiş bir bütün olmaktan ziyade, farklı grupların çıkarlarının çatıştığı ve bu çatışmaların toplumsal değişimin temel dinamiğini oluşturduğu bir arenadır. Yani toplumsal düzen, gönüllü bir uzlaşmanın değil, baskın grupların diğerleri üzerinde kurduğu hegemonyanın bir ürünüdür.
Karl Marx bu yaklaşımın en önemli kuramsal öncüsüdür. Marx’a göre toplumsal yapı, üretim araçlarının mülkiyetine dayalı olarak biçimlenen sınıf ilişkileri üzerinden açıklanmalıdır. Burjuvazi (üretim araçlarına sahip olan sınıf) ile proletarya (emeğini satan sınıf) arasındaki sınıf mücadelesi, toplumların tarihsel gelişiminde belirleyici faktördür.
Marx’ın yanı sıra, Max Weber ve Georg Simmel de çatışmanın toplum için kurucu bir öğe olduğunu vurgulamışlardır. Weber, çatışmayı yalnızca ekonomik sınıfla sınırlamaz; statü ve iktidar farklılıklarının da toplumsal gerilimlere yol açtığını belirtir. Simmel ise çatışmayı toplumsal ilişkilerin “doğal” bir parçası olarak görür ve çatışmanın toplumun bütünlüğünü tehdit etmekten ziyade, yeni bağlar ve düzenlemeler ürettiğini savunur.
Çatışmacı Yaklaşımın Temel Varsayımları
- Eşitsizlik Doğaldır ve Kalıcıdır: Toplumlarda ekonomik, siyasal ve kültürel alanlarda eşitsizlikler vardır ve bu eşitsizlikler iktidar sahipleri tarafından korunur.
- Toplumsal Düzen Bir “Dayatma”dır: Normlar, değerler ve kurumlar baskın grupların çıkarlarını meşrulaştıran araçlar olarak işler.
- Çatışma Toplumsal Değişimin Motorudur: Değişim, uyum ya da işbirliğinden çok, çıkarların çatışmasından doğar.
- İdeoloji ve Hegemonya: Egemen sınıf ya da grup, ideolojik aygıtlar (eğitim, medya, din vb.) aracılığıyla kendi çıkarlarını evrensel ve doğal gerçekler gibi sunar.
Çatışmacı Yaklaşımın Uygulama Alanları
- Eğitim: Eğitim sistemi, yalnızca bilgi aktaran tarafsız bir kurum değildir. Aynı zamanda sınıfsal eşitsizlikleri yeniden üretir. Örneğin, Pierre Bourdieu’nün “kültürel sermaye” kavramı bu bağlamda önemlidir.
- Aile: Aile kurumu, patriyarkanın ve toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin yeniden üretildiği bir alan olarak incelenir.
- Siyaset: Siyasal sistem, demokratik görünse bile çoğunlukla sermaye gruplarının çıkarlarını koruyan bir mekanizma olarak işlev görür.
- Din: Marx’ın ifadesiyle “halkın afyonu” olarak din, mevcut eşitsizliklerin sorgulanmasını engelleyebilir; fakat aynı zamanda özgürlük mücadelelerine de ilham verebilir.
Çatışmacı yaklaşım, toplumsal uyum ve işbirliği süreçlerini yeterince açıklamadığı gerekçesiyle eleştirilir. Örneğin, işlevselci yaklaşım toplumun ortak değerler üzerinden uyum sağladığını vurgularken, çatışmacı bakış daha çok baskı ve zor ilişkilerine odaklanır. Bu durum, toplumsal düzenin yalnızca zor yoluyla sürdüğü gibi indirgemeci yorumlara yol açabilir.
Ve son olarak çatışmacı yaklaşım, toplumsal hayatın yalnızca uyum ve denge üzerinden anlaşılamayacağını; eşitsizlik, iktidar ve çıkar çatışmalarının da göz önünde bulundurulması gerektiğini ileri sürer. Bugün sosyolojide feminist teori, eleştirel ırk kuramı, postkolonyal çalışmalar gibi birçok alt alan, çatışmacı yaklaşımın temel varsayımlarından beslenmektedir.
